Бидн, хальмгуд, үндсни үг-һарлһарн, уңг-тохмарн моңһл келтнрин нег салтрнь болнавидн. Мана урдкс, өвкнр Өөрд, эс гиҗ Дөрвн Өөрд гидг нерәдлһтә бәәсмн. Өөрд улс моңһл келтнрин түрүн Хаант нутгин цагас авн /12-гч зун җилмүд/ күмни делкән тууҗд оршсн болдг. Тегәдчн хальмг улс моңһл келтнрлә нег тууҗта, нег бурхн – шаҗнта, нег келтә гиҗ тоолгддг мөн. Мана ахнр-дүүнр, өөрдин салртгуд эн Евразийн тив деер олн газрт бәәршлҗәнә. Бидн Европт бәәх – хальмгуд, Монгол Улст бәәх өөрдүд, Китд Улст – шинҗәнгин хальмгуд, көкнурин деед монголчуд, алашаня өөрд, кыргызстанд бәәх — хар һолын хальмгуд.
Одаһин хальмг улсин сойл ут тууҗта, байн ик өвтә болчкад, эврә соньн өвәрцтә, ончта. Бичг – байльг сойлын герч мөн. Хальмг улсин өвкнр нүүдлин бәәдләр әмдрҗ йовсн бийнь, ик эрт үзг – бичгиг кергләд, өргнәр олзлҗ йовад, олн дурсхлмуд мандн үлдәсн бәәнә. Тод үзг – хальмг улсин үндсни бичг, тегәдчн эн бичгиг дасч авх кергтә гиҗ бидн санҗанавидн. Тод үзгәр бичгдсн дурсхлмудын келн – эндрк хальмг келнә сүүр – ундснь эндрк хальмгин утх зокъялын келнә герчнь. Тод үзг үүскнәс авн Иҗл мөрнә хальмгуд, Барун Моңһлын дөрвд, торһуд, байд, миңһд, захчн, өөлд, уряңха, хошуд, шинҗәңгин Или, Тарвһта, Ховгсәр, Бортал, Байнһол зерг һазрт нутглн сууҗах хошуд, торһуд, өөлд, чахр, Алша, Эзн һолын һазрт нутглҗах торһуд, өөлд керглҗ йовсмн, зәрмснь ода цаг күртл тод бичгән олзлҗ йовна. Эннь нурһлҗ – Шинҗангин хальмгуд.
Одаһин хальмг келнә шим-шүүснь, күчн-чидлнь, эв-арһнь, ке сәәхн янзнь, үгин көрңгнь, урн чимлһнь тод үзгин дурсхлмудын текстд хадһлата: гер дотрк ааһ-савин нерәдлһнәс авн, сав-шимин, орчлңгин сансрин томъя үг күртл – цуг эн тоотын үгмүдиг бичгин дурсхлмудас үзҗ болхмн.
Хальмг улсин үзг бичгин тууҗ соньн болсн деерән маш һашута гиҗ келхлә буру билшго.
Хальмг улс ямаран чигн зовлң, ямаран чигн му үзсн бийинь, эндр ѳдр күртл келəн геелго, сүл җилмүдт эврəннь уңг-тохман, тууҗан медхин тѳлə, сойлан делгрүлхин тѳлə зүткҗəхнь ил.
Мана күрәлң секгдснәс хооран хальмг келнд хамгин ик оньг тусхадг бәәсмн. Мана ах үйин номтр Илишкинә Иван, Бадмин Бата, Муунин Бембя, Номинхана Церен-Дорҗ, Кичгә Төлә, Павла Дорҗ хальмг келнә ул тәвсмн болҗана. Теднә дару көдлҗәсн Пюрбян Григорий, Бардан Эренҗән, Биткән Петр, Увшан Николай, Монран Михаил, Манҗга Бэлла, Очир-Һарян Владимир болн нань чигн мана хальмг әңгин ах номтнрт икл гидг ханлтан өргҗәнәвидн. Теднә кесн көдлмшнь өдгә цагт маднд тус күргҗәнә.
Бидн болхла бас хальмг келнә туст эврә немр орулхар бәәнәвидн. Мана номтрнрин сүл җилмүдин кесн көдмлшин тускар ахрар медүлхәр седҗәнәв.
Хальмг келнә корпус (саң)
Сүл җилмүдт мана әмдрл компьютерлла залһлдата йовна. Нег үлү өдгә цагин баһчудын уйин дотр. Келнә номтнр бас эн арһиг өргнәр олзлҗ бәәнә. Та меддг болхит орс келн, англь келн, немш келд эврә Келнә үндсни саң кесн бәәцхәнә. НКРЯ, Бритииш корпус болн нань чигн.
2012 җиләс авн мана күрәлңд бас эн халхар көдлмш эклсн бәәнә. Эн көдлмшиг ахлад һардсн Куканова Виктория, орлцачнрнь – Бачан Саглар, Мулан Нина, Очра Нюдля, Каҗин Араш, Бембин Евгений.
Эннь көдлмшин һоллгч күцлнь ямаран гихләг — хальмг келнә медүлгч систем. Эн ик аһу көдлмш талдан олн ик көдлмшәс тогтла. Хамгин түрүнд бидн 57-гч җиләс авн мана хальмг бичәнрин бичсн цуг хальмг урн-үгин зокалмудыг сканерлад комьютерт орулчкувидн. Эннь 7 281 зокъял (739 017 зәңгс), тер тоод шүлгүд, поэмс, романмуд, келврмүд болн нань чигн. Эн көдлмшт кесн цагт мана “Герл” гидг кевллин газрт, “Җаңһр” гидг барин ахлачнрт ик ханлтан өргҗәнәвидн. Эдн бас электрон кевд бәәсн цуг материалмудыг маднд өгәд хувалцла. Ода болхла мана Хальмг келнә саң 8 сай үлү үгмүдәс тогтна.
Эндр Хальмг келнә саң һоллгч әңгәс тогтна. Үлгүрнь: ямаран чигн үг кергтә болхлә, тер үг орулад ямаран заңгд орҗана, ямаран үгмүдлә яһҗ залһлдна, кенә үүдәврмүдт олар олзлдгнь болн нань чигн кесг сурвурмудт хәрү олҗ чадҗанат.
Үлгүрнь: бидн шамдһа гидг үг хәәхәр бәәнәвидн. Тегәд эн үгиг “үг хәәлһн” гидг ормд бичҗәнәвидн. Нег агчимин зуурт эн үг олзлҗах цуг зәңгс һарад ирнә. Тегәд түрүләд ямаран үүдәвр (произведение), түүрвәчнь (автор), дәкәд зәнг һарч ирнә.
АҢҺУЧИН КӨВҮН [Эрендженов Константин Эрендженович]
- Маднар болхла һавц , шамдһа , зөргтә.
БАЙЧХА [Бадмаев Алексей Балдуевич]
- Терүнәс нааран эндр өдр күртл Намрун үзмҗтә дамшлт , эврәннь шулун , шамдһа бәрц хойриг ниилүләд , Муучка йоста гидг хөөч болв .
Эн шамдһа гидг үг 14 халхд олзлҗана. Тегәд хальмг кел дасчах сурһульчнр болну, багшнр, номтнр, кен болв чигн орад ямаран нег үг, яһҗ олзлдгнь, ямаран үгмүдлә хамт орлцдгь, зәңгд ямаран орм эзлдгнь эн цуг тоотыг медҗ болҗана. Өөрхн чинртә үгмүд үзәд медҗ болна: шамдһа, олмһа, шулун, һавц, мергн , уралһ, зөрмг , һавшун, шудрмг болн нань чигн.
Эннь багшнрт чигн немр болх. Мана бичәчнрәс үлү сәәнәр хальмг кел медг күн ховр болдг. Тегәд ода деерән теднә бичмрин кел олзлҗ авад, келән дасх бас болҗана. Өдгә цагт интерент гидгнь гер болһнд бәәд болх биз. Тегәд Интернетд орад эн сайт кен болвчигн хәләҗ, олзлҗ чадна. Хальмг Таңһчд болну, талдан чигн негт болну хама йоввчигн олзҗ чадҗанат.
Мана санаһар болхла хөөтндән Хальмг келнә саң 9 эс гиҗ 11 әңгәс тогтх маһад уга.
- Һоллгч әңг, основной корпус;
- Соньна әңг, газетный подкорпус;
- Келлһнә әңг, устный подкорпус;
- Кел дасхлһна әңг, обучающий подкорпус;
- Зерглсн әңг, параллельный подкорпус;
- Айлһун әңг, диалектный подкорпус;
- Амн урн-үгин, фольклорный подкорпус;
- Хуучн дурсхлмудын әңг, корпус ранних текстов;
- Морһемн әңг, морфемный подкорпус;
- Шүлгләнә әңг, поэтический подкорпус;
- Зәңг-зүүһин әңг, синтаксический подкорпус;
- Нерәдлһнә әңг, подкорпус названий.
Хальмг-орс толь
Хальмг келнә саңг кехин йовудт зергләд бас кесг көдлмш кевүвидн. Эднә негнь “Хальмг-орс электрон толь”. Мана http://kalmcorpora.ru сайтын барун бийд “Толин баг” (Словарный модуль) гидг бәәнә. Тегәд тенд белн 3 толь үзҗ чадҗанат.
1.Хальмг орс толь 1977 җилин. Калмыцко-русский словарь (под ред. Б.Д. Муниева), 1977 г.
- Пармен Смирновын Хальмг орс ахр толь. Смирнов П. Краткий русско-калмыцкий словарь, 1857 г.
- Түүрвәч уга Орс хальмг толь. Русско-калмыцкий словарь анонимного автора, 18 века
Тегәд тенд бичсн көтлврәр йовхла эврә компьтерт 1977 җил “Хальмг орс толь” татад авч болна. Энүг GoldenDict – гидг өңгәр керглгддг программар олзлҗ чадҗанат.
Тегәд ямаран чигн үг кергтә болхла , тер үгиг орулад авч чадҗанат.
Хальмг шрифт
Компьютер олзлһнас авн «Хальмг Шрифт» гидг нег төр һарла. Тер цагас авн мана учреҗдень болһн эврә Шрифтта болсмн, “Хальмг Үнн” эврә, бидн эврә, мана Ик сурһуль эврә. Тегәд хальмг келәр бичсн материалыг талдан hазрт умшхд кецү. Тегәд бидн бас ямаран болв чигн компьютер умшдг шрифт кесн бәәнәвидн. Энүг мана http://kalmcorpora.ru сайтас тач болна.
Хальмг баатрлг дуулвр «Җаңһрин» келнә
тәәлвр толь тогталһна тускар
Хальмг номин цутхлңд 2014-гч җиләс авн хальмг баатрлг дуулвр «Җаңһрин» келнә тәәлвр толь тогталһна ик көдлмш давулгдҗана. Толь зуг хальмг келәр бичгдҗәнә. Толин тогтачнр орс, моңһл, хальмг келнә орчулгч, тәәлвр, тууҗлгч болн талдан тольмуд ямр кевәр тогтснь, ямаран келлһнә хүвс ордгнь, үгин цәәлһвриг яһҗ өгдгнь шинҗләд эврәннь көдлмштән орулна. Толиг күцәмҗтәһәр кехин төлә тогтачнр кезәнә номтнр бичсн тольмуд болн өдгә цагин баатрлг эпосин шинҗлтс олзлна.
Хальмг баатрлг дуулвр хөрн нәәмн дуунас тогтна: Баһ Дөрвдә (һурвн дун), Баһ Цоохра (һурвн дун), Ээлән Овлан (арвн дун, магтал), Басңга Мукөвүнә (зурһан дун), Шавалин Даван (дөрвн дун, магтал), Балдра Наснкан (нег дун), Овшин Бадман (нег дун). Дуд цугтан онц-онцар йилһрнә, юңгад гихлә эдн оңдан җилмүдин туршарт, олн зүсн школын болн һазрин төләлгчсәс бичгдҗ авгдсмн. Тегәд эн цуг хөрн нәәмн дууг өдгә цагин компьютерн технолог олзлад, Кадҗин Арашин зокасн TextAnalyzer гидг шишлң программд орулад, графематическ болн морфологическ шинҗлт кесмн. Цааранднь тогтачнр эн программас кергтә һол үг салһҗ авад, цәәлһврнь тогтаһад, эн үгтә хәрлцәтә цуг иллюстративн материалнь йилһҗ авад тольдан орулна.
Эн тәәлвр тольд нурһлҗ «Җаңһрт» харһдг цуг үгмүд орсмн — бәәлһнә нерд, чинрлгч нерд, орч нерд, тоолгч нерд, үүлдәгчс (нерн үүлдәгчс, үүлдвр үүлдәгчс), междометьс, хөөт үгмүд, наречс (эпосин эврә нерд салу толин чилгчд өггдхмн).
Түрүләд толь тогтахин төлә зааврнь, хасгдлһна, темдлглһнә диг-даран белдгдсмн.
Тәәлвр толин һол күслнь — хальмг баатрлг дуулврин цуг үгмүдин чинринь амрар медүлһн, умшачнрт медгддг, тодрха, чик цәәлһвр өглһн. Толин үгмүд цаһан толһан даранднь зогсна, тодрхаһар бичдг, нег учр-утхта үгмүдиг олзлдг эв-арһс авгдв. Үгмүдиг эн эв-арһар цәәлһҗ эс чадхла, талдан эв-арһс олзлгдна.
Нүр үгд толин тускар тодрхаһар бичгдсмн: күслнь, юңгад тогтҗахинь, яһҗ олзлхинь, эгшгин таарлт, цуг келлһнә хүвсин тускар, зәңгд түдлһнә темдгүд яһҗ тәвгдгинь, үгмүдин цәәлһвр яһҗ кегдсинь, олзлгдсн литератур, хасгдсн үгмүдин туск ахр медән өггдҗәнә.
Тольд грамматическ болн стилистическ темдгүд өггдҗәнә. Грамматическ темдг ямаран келлһнә хүв болдгинь темдглнә: б. н. — бәәлһнә нерн, ч. н. — чинрлгч нерн, т. н. — тоолгч нерн, о. н. — орч нерн, ү. — үүлдәгч, ә дур. үг — ә дурагч үг, нареч — нареч болн нань чигн.
Стилистическ темдг цагинь, һазринь темдглнә: хуучрсн — устаревшие; шин — новые; бәәрн һазрин (диалектизм) — слова местные или областные (диалектизмы); дөрв. — дөрвд (дербетский); торһ. — торһд (торгутский); буз. — бузав (бузавский); күндлгч стиль — высокий стиль; амн стиль — разговорный стиль.
Толин статьяд һол үгинь цәәлһгдснә хөөн «Җаңһрт» бәәх цуг иллюстративн материал курсивар өггднә. Дөрвлҗн хавсрлтд кенә дун, бөлгнь, хойр цег тәвгдәд римск тооһар хасгдсн кевәр темдглнә ([ЭО: V], [МБ: I], [БЦ: II]).
Келц үгмүдин эргц болн ниицлһн «◊» (ромбар), коллокац — хойр эс гиҗ хойрас үлү ниицлһн, үгин зүүһин онц йилһән «□» (дөрвлҗнәр) темдглгднә үлгүрнь: ◊ алтн җола эргүлх, □ зандн цә, □ долан дуңһр, □ хар арзин сүүр, □ далһа шар шаазң. Давхр үгмүд тольд онц толин статья тогтана (зер-зев; хот-хол).
Дорань тогтагдҗах тәәлвр толин статьяс ахрар өггдҗәнә:
ЗАНДН |zandᶺn| 354
- 1. б. н.
каңкнсн эфирн тос авдг, халун һазрт урһдг модмудын төрл
▪ Ардаснь хәләхнь — урһа зандн мет / Нәәхлҗ сууна. [БЦ: I]
▪ Өө йик занднас / Онц һагцар урһгсн / Нәәтг зандыг олад … [МД: III]
▪ Урһгсн зандыг / Үндстәһинь суһ татҗ авад, / Дәврҗ ордг болна. [БЦ: III]
- ч. н.
зандн моднас кесн
▪ Сәәхн Күрңгин сәәр өөднь / Тал зандн маляһарн / Тавлҗ татад авв. [БЦ: III]
▪ Алтн өңгтә арвн цаһан мутран / Аһр зандн ширә деерән / Өндлзҗ аңхрв. [БЦ: III]
▪ Баатр Ямндаһ / Махһал хойриг сиилүлгсн / Алтн зандн мишлим авич! [БЦ: II]
- ч. н.
1) агта (цәәһин тускар)
▪ Алтн Шарһан тәвәд, / За гидг түләһән түләд, / Зандн улан цәәһән чанад … [ЭО: VIII]
2) чиирг, чаңһ
▪ Хар хулын бөгтргтә, / Хун зандн күзүтә, / Бәрм эс күрх эрднь мөңгн делтә … [БЦ: III]
□ цаһан зандн |cāɣān zandᶺn|
Энеткег орнд болн нань чигн халун һазрт урһдг сәәхн каңкнсн үнртә модта мөңк көк модн; моднаснь эрк, каңкнсн үнртә юм, үнтә эфирн тос кедг, бурхн-шаҗнд шүтдг улсин әрүн модн
▪ Хар зандн харачта, / Цаһан зандн цаһргта, / Һаң модн хааһулта. [ОБ: I]
□ улан зандн |ulān zandᶺn|
улан эрәтә шар цецгтә каңкнсн үнртә биш хансн улан өңгтә модта халун һазрт урһдг ик биш модн
▪ Күдр улан зандар / Арднь туллһ кевл, / Богд Җаңһран / Деернь һарһад залвл. [БМ: I]
□ аһр зандн модн |aɣᶺr zandᶺn modᶺn|
улан зандн модн гиснлә әдл
▪ Аһр зандн модыг / Үндстәһинь татҗ авад, / Йовһар дәврәд ордг баатр. [БЦ: I]
□ хар зандн |xār zandᶺn|
Хар (эс гиҗ эрәтә хар) модта хурмн төрлин эбен төрлтә халун һазрин зәрм модмудын нерн.
▪ Хар зандн үүдинь / Хәргүләд хаав гинәл. [БМ: IV]
□ Һалвр зандн модн
цуг әмтә-киитә юм эдгәдг хамтхаста сидтә модн; энүнә үүрг (функц) күцәҗәх Делкән модна дүр
▪ Һалвр зандн модни / Эрднь хамтхас болхнь, / Арг Улан Хоңһрм / Эдгәҗ ас! [МД: III]
АХ-ДҮ 8 |axᶺ-dǖ| б. н. = АХ
нег эк-эцктә эс гиҗ теднә негнәннь көвүд
▪ Алдр нойн богднь / Әрүн цаһан мирдән / Хоюлын ораднь селҗ залад, / Хойр ах-дү кеҗ орулҗ авгсн … [БЦ: III]
□ эн йовхдан ах-дү болх
▪ Эн йовхдан ах-дү болый, / Эск сүмсндән сәәни орнд хамдан төрий … [ЭО: VIII]
◊ ах-дүүһин оңһа
эврә махн-цусн, элгн-садн
▪ Ардас мини некәд ирдг / Ах-дүүһин оңһа уга эс билү? [МД: III]
Эн тогтагджах тәәлвр толь хальмг баатрлг дуулвр «Җаңһриг», хальмг улсин сойл, тууҗ, урн үгин литератур, кел шинжлдг номтнрт, оютнрт, сурһульчнрт, хальмг келнә багшнрт болн хальмг кел дасчах улсд кергтә, олзта болх.
Соңсад хәләснд байрта бәәнәвидн! Ямаран һазрт бəəввчн, тѳрскн келəн мартлго, хоорндан хальмгаһар күүндҗ, авъяс – заңшалан бəрҗ, хальмг сойлан, тууҗан делгрүлҗ йовцхай!
Бембин Евгений
Интернетəс авсн зург
