Элнцг аавин туск
Эӊкр эк эцк хойрм ода маднла уга, эн зун җилмүдин эклцәр сәәһән хәәлә. Бичкндән Тугтн отгт бәәсн цагт эцкинм үр Бадмин Муутл гидг күн ааван, элнцг эцкән дурахла йоста залу болхч гиһәд ахнртм келдг билә. Тегәд би эцкәсн аавин туск сурлав. Эцкм Муукин Хөөч йистәдән сүл дәкҗ эцкән үзсн бәәҗ. Нанд әмтнәс медсән келҗ өглә. Аавм Дорҗин Шардан Муук делгү залу седклтә күн Төрскән харсгч Алдр дән эклсн цагт хәәртә төрскән харсхар Тугтна залуста хамдан эврә дурарн дәәнд мордсмн. Зулан Боова гидг күн дәәнәс хәрҗ ирснә хөөн эцкдм ханлт өргҗ: «Эцкчн Шардан Муук дәәнд капитан болҗ йовла. Өр-өвч төләдән шавта, арһ уга улст кезәчн нөкд болдг билә. Намаг шавтад госпитальд кевтсн цагт хот ховр бәәсмн. Тегәд нанд өдмгән, хотан өгәд эдгәлә. Оньдин дөрвн цагт байрта-бахта, теӊгрин гем-шалтг уга йовтн!» – гиҗ келәд йөрәлә. Зуг аавм дәәнәс хәрү ирсн уга, одачн зәӊг-зә уга. Ач иктә аавин тууҗ медхәр таӊһчин архивд одлав, зуг терүнә тускар зәӊг уга бәәҗ.
Целинн района Троицкое селәнд бәәх Өрүҗәрә Бадмин Пуутьш (Урубжуров Михаил Бадмаевич) гидг медәтә авһдан одлав. Өдгә цагт авһм отхн Игорь көвүнәдән бәәнә. «Сарва шуулдг Саарлахн, салад буудг Саарлахн» әӊгин магтлһна үгин даршлһар келсн үг бәәснь цәәлһв. Лиҗин Эрнҗән заасн авһ-зурхачин туск келв. Зурхачин нернь Сарӊ бәәҗ. Өрүҗәрә Бадмин Пуутьш төрсн цагт авһ Сарӊ-зурхач иигәд келҗ: «Эн көвүн тохман туурулх, юӊгад гихлә бар җилин бар сарин бар цагт һарсмн». Эннь үнн бәәсинь цуһар медв. Пуутьш авһ авальтаһан Көтчнрә нутга Чкаловск селәнә үкрин хошт көдлдг бәәсмн. Олн-әмтн дунд йир тоомсрта күн болдгтан, йилһән сәәнәр көдлдгдән, төрскн һазртан үнлҗ болшго ач күргсндән Күч-көлснә Улан Тугин орденәр, «Күндллһнә темдгәр», ВДНХ-ан күрл медаляр ачлгдсмн.
«Би бичкндән зурхачин модн герт одад мөргүлд ордг биләв. Хальмг улсин сән өдрмүдт бас нааран ирдг биләв, Сарӊ-зурхачла харһдг биләв», – гиҗ авһ тоодлврарн хувалцв. Хөөннь авһм нанд эн «Әәлдхлин зург», «Дорҗин җодв» герәслҗ үлдәлә. Авһ эн үнтә зөөриг цаһан кенчрт бәрдг бәәсмн. «Һундл төрхд, нанд мана әӊгин зөөр умшад, чинринь меддг арһ уга», – гиһәд авһ келв.
Дәкәд мини аавин Дорҗин Шардан Муукин туск тууҗ келҗ өгв. Көтчнрә нутга Чкаловск селәнд бәәсн цагт авһд Муузра Манҗ гидг дәәч келҗ өгч. Муузра Манҗ мини аавла хамдан дәәллдҗ йовҗ. Эднә церглҗ йовсн баг Берлинд күрч йовад, немшин бүслврт туссмн. Хортнас овалһата өвсн заагт бултсмн. Эдниг һарһҗ авхин төлә бууһарн өршәӊгү уга кевәр шааҗ. Муузра Манҗ әрә әмд һарч, энүнәс хооран аавиг күн үзсн уга бәәҗ. «Шардан Муук – йир цаһан седклтә, чик ухан тоолврта, өр-өвч күн, өөрән бәәсн әмтнд чадсарн дөӊ болад, арһ чидлән әрвллго хортнла дәәлддг төрскнч дәәч билә», – гиҗ Муузра Манҗ келҗ.
Одачн аавин туск зәӊг-зә уга. Тегәд ухалҗаһад, Дрезден балһснд бәәх «Саксонские мемориалы в память жертв политического террора» гидг ниицәнә сайтын хәәврт, «Санл» гидг дөрвн ботьта детгрт аавин нер хәәләв. Зуг тиим күн уга гисн хәрү ирв. Нәәлвр угаһар әмд бәәҗ болшго. Тегәд чигн би өрк-бүлтәһән аштнь аавин нер соӊсхвидн гиҗ ицҗәнәв.
Поппан Мукөвүнә Өлзәт – бүкл өркин әм аврсн күн.
Поппан Мукөвүнә Өлзәт мини ээҗин эгч. Эн өвәрц әмдрлтә күүнә тускар келҗ өгх ик санан бәәнә. Юӊгад гихлә Өлзәт Поппаевнан кесн, күцәсн, үлдәсн ик ач тус дала. Давсн зун җилд олн зүсн юмн учрла. Бурхн-шаҗна делгрлт уурулсна хөөн олн хурлмуд нурагдсмн. «Тер цагт бурхнд ик гидгәр шүтдг хадм экм Намкан хурл хурадг билә», – гиҗ бернь Лиджиева Надежда Александровна келв. Хувргудыг, манҗнриг хурлас көөһәд, дотрнь бәәсн цуг юмсиг күүчсмн. Ээҗинм эгч болхла, хурлас нуувчар Цаһан Дәрк болн Ноһан Дәрк авч һарсмн. Иим кевәр үнтә хойр шүтәг хадһлсмн.
Өлзәтә Поппаевна 1943 җил олн әмтнлә хамдан хар гөрәр догшн йиртмҗтә Сиврүр туугдад, Красноярск крайин Ужурск района Учум совхозд туссмн. Һурвн җилин туршарт зовлӊ эдлвчн, зөв хаалһасн цухрсн уга, кезәчн әмтнд дөӊгән күргдг бәәсмн. Элнцг ээҗәс хол биш дөрвн үртә Лижин Бадмин өрк-бүл бәәҗ. Тегәд 1946 җил туула сарин доланд герин күүкд күн дөрвдгч үрән һарһчкад, долан хонг болад, сәәһән хәәсмн. Өр-өвч элнцг ээҗм эднә зовлӊ медчкәд, нөкд болсмн. Нилх көвүнә нерн Михаил бәәҗ. Михаилыг әмд авхин төлә ээҗ орсмудын шал уһаһад, үкрмүд сааһад, хот-хол олад асрҗ авсмн. Лиҗин Бадмин хойр көвүнь Санҗ болн Александр, Хар күүкн гидг нертә күүкнь, цаһан седклинь үнләд, ээҗ гиһәд дуудг болсмн. Мини ээҗин цаһан седклтәһинь цуһар меддг билә. Чик, өр-өвч йовдлынь әмтн тевчәд, йир күндлдг бәәсмн.
Сиврт нуувчар бурхдан хадһлад, зальврад, кишгтән нәәләд йовсмн. Дораһар хальмгин сән өдрмүдән темдглдг бәәсмн. Нәәлврән геесн, седклиннь төвкнү эс олсн улс нуувчар ирәд бурхдт зальврдг бәәсмн. Эн агчм эрк биш әмтнд кишг, байр заясмн гиҗ келҗ болхмн. Сиврәс бурхдыг бүрн-бүтн кевәр хәрү авч ирсмн. Олн нертә, тоомсрта Намка лам ээҗин седкл тевчәд, үнлшго йовдлнь медәд, ирәд ханлтан өргдг бәәҗ. Өдгә цагт эн бурхд Октябрьск района Цаһан-Нур селәнд Лиҗин Бадмин Александрин көвүнә герт бәәнә.
«Мини хадм экәс өр-өвч күн уга», – гиҗ Надежда Александровна келнә. Өлзәт Поппаевна әм аврдг заян-сәкүстә бәәҗ гихлә, чик болхмн гиҗ санҗанав. Юӊгад гихлә Цаһан Нур селәнә болн Лиҗин Худг фермин олн көвүд-күүкдт эк болсмн. «Би чигн ууһн хойр үрән гееләв. Һурвдгч үрндм хадм экм эк болла. Күүкндм Эльвира гидг нер өглә», – гиҗ мини зәӊгч келлә. Тер олн заячин, җирһлин цецгүд цуһар амулӊ-менд бәәцхәнә. Хөөннь элнцг ээҗ тал ирәд, ханлтан өргдг бәәҗ.
Ээҗчн йоста хальмг күүкд күн билә гиҗ Басхаева Кермен Михайловна ач күүкнь келнә. Юӊгад гихлә ээҗм зуг хальмг хувцта йовдг билә. Хальмг авъясар күүкән болн көвүдән өскәд, кү келә. Отхн бернь удмурт келн-улсин күн. Нернь – Павлова Надежда Александровна. Ода болхла, усн хальмг келтә, өвкнрин авъясар бәәдг йоста хальмг бер Лиджиева Надежда Александровна.
«Мана хамгин дурта ээҗин нилчәр бидн ода әмд-менд йовнавидн. Эн делкән бахмҗ үзҗәнәвидн. Бийән хөвтә гиҗ санҗанав. Юӊгад гихлә туурмҗта ээҗиннь Өлзәт нер зүүҗәнәв. Әмдрлиннь туршарт ээҗән дураһад, әмтнд тус күргәд, чадсарн байрлулад, җирһл сәәхрүлх санатав. Ээҗин келҗ өгсн тууҗ, туульмуд, үлгүрмүд кезәчн мартшгов», – гиҗ Манкаева Өлзәт Михайловна ач күүкнь келв.
Алия Басхаева,
хальмг келнә болн литературин багш
